उत्थानशील र पोषण सुरक्षा

नेपाल सरकार र राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणले २०१५को भूकम्पका कारण विस्थापित भएकाहरूको स्थानान्तरण र दिगो समाधानको लागि र भूक्षय जस्ता भौगोलिक प्रकोपबाट भविष्यमा विस्थापनको जोखिममा रहेकाहरूका लागि नीति तयार गरेको छ। पिन र सामुदायिक आत्मनिर्भरता केन्द्रले दिगोसमाधान कार्यक्रमहरूको कार्यान्वयनमा सहयोग गर्न र प्रभावित परिवारहरूलाई पुनर्निर्माणको पथमा ल्याउन एउटा कन्सोर्टियम गठन गरेको छ। यसको लक्ष्य कुनै पनि प्रकोपको तैयारीस्वरूप नागरिकहरूको निष्पक्ष र स्वैच्छिक स्थानान्तरणको रूपरेखा कोरी एउटा पूर्वउदाहरण सिर्जना गर्नु हो। सबै विस्थापित र भूमिहीन परिवारहरूले ती कार्यक्रमहरूबाट सहयोगस्वरूप नयाँ जग्गा र आश्रय प्राप्त गरेपछि उनीहरूका घरहरू पुनर्निर्माण गर्ने उचित अवसर पाउनुपर्दछ।

लाभग्राहीहरूलाई सम्बन्धित नीतिहरूको बारेमा पर्याप्त जानकारी गराइने, परिवारहरूसँग सरकारले तयारगरेका समाधानहरूमा पहुँच सुनिश्चित गर्न आवश्यक कागजातहरू दिलाइने, र स्थानान्तरण कार्यक्रममा नामांकित् हुन र ग्रामीण आवास पुनर्निर्माण अनुदानको लागि आवेदन दिन सहयोग दिलाइने कुरा कन्सोर्टियमले सुनिश्चित गर्नेछ । यो कामको व्यवस्थापन सुरक्षित डाटा व्यवस्थापन प्रणालीमार्फत्गरिनेछ । यसका साथै, स्थानान्तरणन पछि प्रभावितहरूको जीवन सहज बनाउनको लागि हामी विस्थापित र पुनर्स्थापित परिवारहरूको प्रकोपबाट उभ्रिने क्षमता बढाउन प्रयत्नरत रहनेछौं । यो ‘उनकोसुरक्षा’ प्रशिक्षणको माध्यमबाट गरिनेछ, जसले महिलाहरूलाई आफ्ना सुरक्षासम्बन्धित आवश्यकताहरूको सम्बोधन गर्न सहयोग गर्नेछ । यसअन्तर्गत (ज्यादातर महिला सदस्य भएका) सुरक्षा समितिको गठन र यौन र प्रजनन् स्वास्थ्य, लैंगिक र यौन हिंसा, सुरक्षित वैदेशिक रोजगारी,वित्तीय व्यवस्थापन, मनोवैज्ञानिक स्वास्थ्य र सशर्त नगद अनुदानका लागि प्रशिक्षण पर्दछन् । 
 

भूकम्प प्रभावित ३२ जिल्लाहरूमा पर्याप्त भूकम्प प्रतिरोधात्मक घरहरूको र्निर्माणको माग पूरा गर्नु राष्ट्रिय, जिल्ला र स्थानीय सरोकारवालाहरू र प्राविधिक र वित्तीय सहयोगमा संलग्न सबैको लागि अत्यन्त कठिन छ । अझै धेरै परिवारहरूलाई पुनर्निर्माणको लागि सहयोगको खाँचो छ । भूकम्प-पीडित परिवारहरूले आज पनि धेरै चुनौतिहरूको सामना गरिरहेका छन् जसकारण घरहरूको पुनर्निर्माणमा प्रगति सुस्त छ । प्राविधिक विशेषज्ञता र दिशानिर्देशहरूमा सीमित पहुँच, कुशल डकर्मी र सिकर्मीको अभाव, निर्माण सामग्रीको उच्च मूल्य र भारी यातायात लागतले विशेषगरी सबैभन्दा पिछडिएका परिवारलाई आफ्ना घर पुनर्निर्माण गर्नबाट रोकेको छ। यी परिवारहरू आफैले सबै अवरोधर चुनौतीको सामना गर्न सक्दैनन्।

पिन र यसका कन्सोर्टियम साझेदारहरूले एउटा समुदायबाट सञ्चालित पुनर्निर्माण कार्यक्रमको प्रस्ताव राखेका छन् जसले सामाजिक तथा प्राविधिक सहायता प्रदान गरी पुनर्निर्माणमा देखिएका पारिवारिक र सामुदायिक स्तरका अवरोधहरूलाई सम्बोधन र न्यूनीकरण गर्नेछ । कार्यक्रमअन्तर्गत दिइने सहयोग निम्न प्रकार हुनेछन् – ईन्जिनियर, निर्माणकर्ता र प्रशिक्षकहरूबाट प्राविधिक परामर्श र रोजगारीमुलक तालिम; कुशल डकर्मी र सिकर्मीहरूको व्यवस्था; दुर्गम क्षेत्रहरूमा निर्माण उपकरण तथा सामग्री र यातायात लागत अनुदान; समुदाय पुनर्निर्माण समुहहरूको माध्यमबाट श्रम आदानप्रदानको सुविधा । पुनर्निर्माणको प्रगति र जनताका आवश्यकता आधारमा लक्षित स्थानहरूको चयन गरिनेछ र राष्ट्रियपुनर्निर्माण प्राधिकरणका निर्देशिकाहरू बमोजिम जोखिमयुक्त परिवारहरूलाई प्राथमिकता दिइनेछ।
 

‘अपेइरोन’सँगको साझेदारीमा पिनले विस्थापित जनताको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न सिन्धुपाल्चोक जिल्लामा आजीविका पुनरुत्थान परियोजना लागू गर्यो। उद्देश्य सरल थियो: यस परियोजनाको माध्यमबाट भूकम्पका कारण विस्थापित भएकाहरूलाई हामी फिर्ता आउन सहयोग गर्न र जीविकापार्जनका लागि उनीहरूको क्षमता वृद्धि गर्न चाहन्थ्यौं । महिलाहरूले आफ्ना परिवारलाई न्यानोराख्न सकुन् र आफ्ना उत्पादनहरू बेच्न सकुन् भन्ने हेतुले हामीले उनीहरूलाई बुनाईका नौला सीप सिकायौं । हामीले स्थानीय आजीविकाको पुनरुत्थानमा पनि सहयोग गर्‍यौं जसअन्तर्गत परिवारहरूलाई व्यवसाय प्रशिक्षण र साना अनुदानहरू प्रदान गरियो ।

परियोजनाबाट १,५०० व्यक्तिहरू लाभान्वित भए । ती व्यक्तिहरूले कार्यक्रम निर्माणका  लागि नगद, प्राविधिक प्रशिक्षण तथा सुक्ष्म नगद अनुदान, र  आजीविका पुनरुत्थानका लागि जिन्सी वा जाडोयामको तयारीको लागि सहयोग प्राप्त गरे । विशेषगरी महिलाहरू प्रत्यक्ष लाभान्वित भए। आजीविका पुनरुत्थान सहयोग (नगद अनुदान) पाउनेहरू सबैभन्दा अप्ठ्यारोमा परेका परिवारहरू(विशेषगरी आइडीपी शिविरमा बसेकाहरू र फर्केर आएकाहरू) थिए ।
 

दुर्गम हिमाली क्षेत्रहरूमा विद्यालय, स्वास्थ्य चौकी, बजार, वन वा गाउँ जतासुकै जानुपरे पनि प्राय: गोरेटो बाटोहरू नै प्रयोग हुन्छन् । वृद्धवृद्धा, बालबालिका, र गर्भवती महिलालगायत सबै स्थानीयहरूले यिनै गोरेटो बाटोहरू प्रयोग गर्छन् । तर यी बाटोहरू प्राय निकै उबडखाबाड, साँघुरा, ठाडा र चिप्ला हुन्छन् । यिनैलाई हेरेर पिनले स्थानीय गाउँलेहरूलाई रोजगारीका अवसर प्रदान गर्दै गोरेटो  बाटोहरूकोपुनर्निर्माणका लागि ‘उन्नत गोरेटो’ परियोजना शुरू गर्यो । यस परियोजनाले महिलाहरूले नेतृत्व लिएका परिवार, आयका सीमित स्रोतहरू भएका परिवार, गर्भवती र स्तनपान गराइरहेका महिला, वृद्धवृद्धा, विकलांग र २०१५को भूकम्पले प्रभावित समुदायलाई प्राथमिकता दियो । यस परियोजनाका सबै सहभागीहरूलाई उनीहरूको उमेर र लिङ्गमा विभेद नगरी समान रूपमा पारिश्रमिक दिने गरिन्छ ।

परियोजनाले दुर्गम हिमाली गाउँहरूका जोखिमपूर्ण इलाकाहरूमा १२५ किलोमिटर भन्दा बढी गोरेटो बाटोहरू, ९वटा फुटब्रिजहरू (पैदल यात्रीका लागि पुल), १५वटा विश्रामस्थालहरू र कम्तिमा ८०० मिटर ह्यान्डरेल पुनःनिर्माण गर्‍यो जसअन्तर्गत २,००० भन्दा बढी स्थानीयहरूले रोजगारी पाए । स्थानीय समुदायले रोजगारी मार्फत £१० लाख (युके पाउण्ड) भन्दा बढी रकम आर्जन गरे । यस परियोजनाले स्थानीय बासिन्दाहरूलाई अस्थायी रोजगारी प्रदान गर्‍यो, उनीहरूको स्थानीय अर्थव्यवस्थालाई पुनर्जीवित गर्न मद्दत गर्‍यो र सम्पूर्ण क्षेत्रको पहुँचमा सुधार ल्यायो। स्थानीयहरू आफ्ना घरको पुनर्निर्माण, जीविकोपार्जन र बालबालिकाको शिक्षामा लगानी गर्न सक्षम भए ।
 

यस परियोजनाका लक्ष्यहरू निम्न प्रकार थिए: विस्थापित परिवार र विस्थापन स्थलको वास्तविक प्रसंग पहिचान गर्नु र बुझ्नु; विस्थापित परिवारका तात्कालिक आवश्यकता र दीर्घकालीन समस्याका समाधानका लागि आवश्यक प्रणालीगत परिवर्तनहरूको वकालत गर्न उनीहरूलाई सहयोग गर्नु । परियोजनाले (अधिकतर महिलाहरू रहेका) समूहलाई सुरक्षा समितिको रूपमा गठन गर्यो । त्यसपछि स्थितिअनुकुल प्रशिक्षण र सशर्त नगद अनुदानमार्फत् विस्थापन शिविर र समुदायमा रहेका महिला र बालिकालाई आफ्ना सुरक्षा आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्षम बनाउने काममा परियोजना केन्द्रित रह्यो ।

पिनको सुरक्षा रिमले यौन र प्रजनन स्वास्थ्य, लैंगिक र यौन हिंसा, सुरक्षित वैदेशिक रोजगार, वित्तीय व्यवस्थापन र भावनात्मक सुस्वास्थ्यसम्बन्धी तालिम सञ्चालन गर्‍यो । तालिमको एक हिस्साको रूपमा समितिले विशेषगरी महिलाहरूसम्बन्धित सुरक्षालाई मध्यनजर गर्दै उनीहरूको समुदायमा रहेका जोखिमहरूको मापन गर्यो । जोखिमहरूको पहिचान भएपछि समितिहरूलाई तिनको समाधानको कार्यान्वयन गर्न साना नगद अनुदानहरू दिइयो ।
 

पिनले मुख्यतया उत्तरी नेपालका दुर्गम पहाडी क्षेत्रहरूको पुनरुत्थानमा ध्यान केन्द्रित गरिरहेको छ । त्यसै क्रममा पिनले जोखिम्पूर्ण समुदायहरूलाई आफ्ना मुख्य पूर्वाधारहरूको पुनर्निर्माणसम्बन्धित प्राथमिकताहरूको मापन गर्न मद्दत गर्ने एउटा कार्यक्रम तयार पार्यो । पिनको टोलीले नागरिकहरू, सामुदायिक संगठनहरू र नगरपालिकाका प्रतिनिधिहरूबीच छलफल आयोजना गर्यो । छलफलमार्फत पिनले प्राथमिकताहरू पहिचान गर्दै सहमतिमा पुग्न र व्यक्तिगत आजीविकालाई पुनर्स्थापित गर्ने उत्तम माध्यमहरूको छनौट गर्न सहयोग गर्यो । पुनर्निर्माण प्रक्रियाले समुदायका आवश्यकता पूरा मात्र गर्ने नभई  सरोकारवालाहरू र सामुदायिक समूहहरूलाई अल्पकालीन र दीर्घकालीन आवश्यकता र तिनका समाधान कसरी पत्ता लगाउन सकिन्छ भन्ने समेत सिकाउँदछ । त्यसैले पिनले प्रत्यक्ष रूपमा स्थानीय सरकारहरू र सामुदायिकसमूहहरूसँग पुनर्निर्माणसम्बन्धित कार्यहरू गर्दछ; साथै उनीहरूलाई परेको बेला आवश्यक प्रशिक्षण र प्राविधिक सहयोग प्रदान गर्दछ ।

चेक रेडियो फाउन्डेशनको आर्थिक सहयोगमा बरुवा गाउँमा नयाँ विद्यालय निर्माण भइरहेको छ। यस गाउँका सबै पाँच विद्यालयहरू भूकम्पमा नष्ट भएका थिए र ती अहिले अस्थायी शिक्षा केन्द्रहरू (टेम्पोरेरी लर्निंग सेन्टर्स/टीएलसी) अन्तर्गत चलिरहेका छन् । यसले समुदायका बालबालिकाले पाउने शिक्षाको गुणस्तरमा नराम्रो प्रभाव पारेको छ ।  अधिकतर विद्यार्थी पुग्न कठिन ठाउँका अन्य विद्यालयहरूमा जाने गरेका छन् । निर्माणाधीन गणेश बेसिक स्कूलले यस अन्तरलाई कम गर्न मद्दत गर्नेछ । विद्यालयको भवन निर्माणका लागि स्थानीय व्यक्तिहरू परिचालन गरिएको छ । भवन भूकम्प प्रतिरोधी हुनेछ र साथै विद्यालयलाई पर्याप्त कक्षाकोठा र फर्नीचर - डेस्क, बेन्च, काला/सेता बोर्ड, अफिस फर्नीचर र कुर्सीहरू - प्रदान गरिनेछ ।

पिनले प्रत्यक्ष रूपमा स्थानीय सरकारहरू र सामुदायिक समूहहरूसँग पुनर्निर्माणसम्बन्धित कार्यहरू गर्दछ; साथै उनीहरूलाई परेको बेला आवश्यक प्रशिक्षण र प्राविधिक सहयोग प्रदान गर्दछ । यसबाहेक पिनले समुदायहरूलाई प्रकोप जोखिम न्यूनीकरणका लागि प्रशिक्षण दिने गर्दछ र प्राविधिक परामर्श प्रदान गर्दछ । पिनले कृषि, पशुपालन, गलैंचा उत्पादन, र धातुका काम जस्ता विभिन्न पेशाहरू फस्टाएको हेर्न चाहन्छ । साथै यी पेशाहरूलाई चाहिने महत्वपूर्ण उपकरण र मेशिनहरू प्रतिस्थापित गरेर कार्यक्षमतामा सुधार र आवश्यक परेमा थप प्रशिक्षण दिने उद्देश्य राख्दछ ।

 

प्रतिबद्ध परियोजनाको लक्ष्य दोलखा र सिन्धुपाल्चोक जिल्लाका चार वटा स्थानीय सरकारी तहमा पहिरो व्यवस्थापनको क्षमतालाई थप वृद्धि गर्दै स्थानीय समुदायको जीवटरपुनउत्थानशीलता वृद्धि गर्नु रहेको छ । यस परियोजनाको मुख्य उद्देश्य स्थानीय तह, प्रकोप व्यवस्थापनसँग सम्बन्धित पक्ष, सडकरपूर्वाधार निर्माण गर्ने पक्ष र संघीय सरकारसँग काम गर्नुको साथसाथै पहिरोको प्रकोपले समुदायमा निम्त्याउने जोखिम तथा मानवीय क्रियाकलापले पहिरोको जोखिमका बीच जीवनयापन गर्न बाध्य समुदायलाई पार्ने थप प्रभाव बारे सरोकारवालाको बुझाईलाई व्यापक गर्ने र पहिरो व्यवस्थापनमा स्थानीय तहको विद्यमान क्षमता बृद्घि गर्नु हो । परियोजनाको लक्ष्यहरु निम्न तीन परिणामहरुबाट हाँसिल गरिनेछ ।
पहिलोः परियोजनाले स्थानीय तह र प्रकोप व्यवस्थापनसँग सम्बन्धित पक्षहरुलाई पहिरोकोे प्रकोप र जोखिम नक्सांकन गर्न नयाँ उपायहरुको उपयोग गर्दै क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रम संचालन गर्नका साथै स्थानीय उपभोतmा समितिहरु, निजी ठेकेदारहरु, इन्जिनियरहरु र सम्बन्धित सरोकारवालाहरुलाई चेतना अभिबृद्घि अभियानहरु र विभिन्न कार्यशालाहरुमा समावेश गराई पहिरोको प्रकोप र जोखिम सम्बन्धी ज्ञान÷बुझाई बढाउने छ ।
दोस्रोः परियोजनाले जोखिममा परेका समुदायहरुलाई 3D भौगोलिक नक्साको प्रयोग तथा 3D नमूना पहिरोको प्रदर्शन जस्ता नयाँ प्रविधिमूलक कार्यक्रम मार्फत भौतिक प्रकोपको पहिचान गर्न तथा सुदृढरुपमा भू–उपयोग कसरी गर्ने र पहिरोको जोखिम न्युनीकरण गर्ने उपायहरु सम्बन्धी ज्ञान बढाउदै व्यवहारिक रुपमा जोखिम–सूचित योजनालाई स्थानीय तहको योजनामा समावेश गर्नलाई सहायता गर्नेछ । 
तेस्रोः यस परियोजनाले राष्ट्रिय तहमा पहिरोको प्रभावकारी व्यवस्थापन सम्बन्धी वकालत तथा चेतना अभिवृद्धि गर्नका साथै सोही सम्बन्धी स्थानीय तहसँग सूचना आदन–प्रदान र एक–आपसलाई सहयोग गर्न प्रोत्साहन गर्नेछ । थप रुपमा परियोजनाले पहिरोको व्यवस्थापन सम्बन्धी नयाँ र अनुकरणीय अभ्यासलाई मुख्य विषय बनाउँदै स्थानीय अनुभव, चुनौती र अवसरहरुमा केद्रित रहेर राष्ट्रिय तहमा कार्यक्रम गर्नेछ । 
यी नतिजाहरुको माध्यमबाट परियोजनाले पहिरो व्यवस्थापनको लागि एक नयाँ नमुना तयार गर्नेछ, जुन नेपालका अन्य पहाडी क्षेत्रहरुमा पनि अपनाउन सकिने र किफायती नमुना हुनेछ ।